Cywilizacja Majów
Majowie byli twórcami jednej z najbardziej zaawansowanych cywilizacyjnie i fascynujących kultur starożytnego świata. Mimo braku zastosowania koła, umiejętności wytopu metali oraz hodowli zwierząt pociągowych i jucznych, stworzyli wysoko zorganizowaną kulturę miejską z wielkimi centrami polityczno-kultowymi, nad którymi dumnie górowały piramidy, świątynie, pałace i inne założenia architektoniczne. Wnętrza tych budowli i ich fasady zdobiły bogato ornamentowane płaskorzeźby i malowidła o wysokim poziome artystycznym. Majowie posiadali również niezwykle zaawansowaną znajomość matematyki i astronomii, dzięki czemu mogli wznosić budowle o skomplikowanych planach oraz przewidywać ważne zjawiska astronomiczne, takie jak pojawianie się Wenus czy zaćmienia słońca i księżyca. Posługiwali się złożonym systemem liczenia czasu opartym na istnieniu dwóch kalendarzy: słonecznego (360 dni plus 5 dni dodatkowych) oraz rytualnego (260 dni). Stosowali też system tzw. Długiej Rachuby, która pozwalała na dokładne umiejscowienie w czasie ważnych wydarzeń polityczno-religijnych. Ponadto, Majowie jako jedna z niewielu cywilizacji Nowego Świata, wytworzyli system pisma sylabiczno-logograficznego, który pozwalał na zapis wszelkich informacji. Inskrypcje z datami, wydarzeniami i imionami władców ryto na kamiennych stelach i ołtarzach, malowano na ścianach i naczyniach oraz na tzw. „kodeksach” spisywanych na papierze.
W starożytności, Majowie zamieszkiwali teren obecnej Gwatemali i Belize oraz przyległe obszary południowo-wschodniego Meksyku, zachodniego Hondurasu i Salwadoru. Jest to obszar o zróżnicowanej budowie geologicznej i odmiennym klimacie- podczas gdy północną i środkową część ziem Majów zajmują niziny (tzw. Obszar Północny i Obszar Centralny), to tereny leżące dalej na południu (Obszar Południowy) charakteryzuje krajobraz wyżynny z pasmem wulkanów ciągnących się na linii wschód-zachód. Najbardziej okazałe miasta można dziś spotkać przede wszystkim na terenie południowych nizin (Obszar Centralny). Wiele leżących tutaj ośrodków całkowicie porasta las tropikalny i dotarcie do nich jest często niemożliwe, zwłaszcza w porze deszczowej. Mimo tych trudnych warunków, badacze kultury Majów, już od XIX wieku starają się wydrzeć dżungli ruiny ich miast i zrekonstruować przeszłość tej dawnej, zapomnianej kultury.
Majowie nie stworzyli nigdy jednolitego organizmu państwowego zarządzanego przez jednego króla, lecz system samodzielnych miast-państw: niewielkich królestw, z których każde posiadało władcę określanego jako k`uhul ajaw (czyt. kuhul ahał), czyli „boski władca”. Niektóre z tych ośrodków były jednak na tyle potężne, iż podbijały sąsiednie centra, przede wszystkim w celu narzucenia trybutu. Studia takich znawców pisma jak Simon Martin i Nikolai Grube pokazują, że wśród najpotężniejszych miast Majów znajdowały się dwa supermocarstwa: Tikal, leżące w północnej Gwatemali, oraz Calakmul w Meksyku. Oba miasta starały się przeciągnąć na swoją stronę jak największą ilość sprzymierzeńców, przy pomocy których próbowały wyeliminować ze sceny politycznej przeciwnika. Badane przez Polaków Nakum znajdowało się przez długi okres swej historii na pograniczu politycznych stref wpływów obu ośrodków, pozostając najprawdopodobniej pod dominacją pobliskiego Tikal.
Badacze dzielą historię Majów na trzy epoki zwane okresem preklasycznym, klasycznym i postklasycznym, które dodatkowo rozpadają się na szereg mniejszych jednostek czasowych. Początki cywilizacji Majów sięgają korzeniami II tysiąclecia p.n.e. (tzw. wczesnego okresu preklasycznego) kiedy to nad wybrzeżem Pacyfiku (południowa Gwatemala i płd-wsch. Meksyk) powstały pierwsze wioski zamieszkałe przez osiadłą ludność zajmująca się wyrabianiem ceramiki i bazującą w głównej mierze na rolnictwie. W ciągu I tysiąclecia p.n.e. w wielu ośrodkach Majów pojawia się monumentalna architektura w typie piramid i platform oraz dedykowane są pierwsze kamienne stele zdobione wizerunkami władców. Z okresem tym wiążą się również początki pisma i kalendarza. Kultura Majów swoje apogeum przeżywała w ciągu tzw. okresu klasycznego (ok. III-IX w. n.e.). W okresie tym prawdziwy rozkwit przeżywało wiele ośrodków rządzonych przez k’uhul ajaw: w miastach powstały arcydzieła sztuki architektonicznej, rzeźbiarskiej, malarskiej i piśmienniczej. Okres klasyczny charakteryzował się również ogromnym rozwojem demograficznym, niestety intensyfikacja wojen, przeludnienie oraz połączona z nim degradacja środowiska naturalnego, doprowadziły w IX i X w. n.e. do wyludnienia i upadku niemal wszystkich miast leżących na południowych nizinach (zwanych też często Obszarem Centralnym: tereny północnej i środkowej Gwatemali, Belize oraz przylegające obszary Meksyku. Ośrodki Majów położone daleko na południu (obszar wyżyn gwatemalskich) oraz te usytuowane w północnej części Jukatanu przetrwały ten dramatyczny okres upadku. Na wspomnianych terenach cywilizacja Majów rozkwitała, aż do czasu przybycia Hiszpanów, którzy w XVI wieku dokonali niemal całkowitego podboju ich ziem. Mimo bestialskiego traktowania rdzennych mieszkańców, masowych mordów, a także przywleczonych przez Białych chorób, które dziesiątkowały Indian, ludność tej grupy zdołała przetrwać. Obecnie ponad połowa mieszkańców Gwatemali to Majowie, których można spotkać również w Meksyku oraz Belize. Mimo wielu wieków, które upłynęły od podboju, zdołali oni zachować swą oryginalną kulturę, tradycje a także języki.
Jarosław Źrałka, Wiesław Koszkul