Sezony 2012-2013

Badania w Nakum w sezonach 2012-2013

Wprowadzenie

W sezonach 2012-2013 badania archeologiczne były prowadzone zarówno w Sektorze Północnym jak i Południowym miasta. Prace w Sektorze Północnym były skoncentrowane wokół Piramidy X oraz przylegającego do niej placu (tzw. Plac Północny), gdzie odkryte zostały nowe stele pokryte rytymi wyobrażeniami. Obok tego wykopaliska prowadzone były na południe od Piramidy X, gdzie udało się zidentyfikować nowe boisko do gry w piłkę, jedno z najstarszych na nizinach Majów. W południowej części Nakum badania archeologiczne były kontynuowane w rejonie Piramidy nr 14, gdzie w ubiegłych latach odkryto zagadkowy kanał oraz rzadki fryz wykonany ze stiuku. Zrealizowano także prace archeologiczne na terenie najwyższej budowli Nakum, monumentalnej Piramidy U mającej ponad 30 m wysokości. W sezonie 2012 przeprowadzono także po raz pierwszy w Nakum badania nieinwazyjne z zastosowaniem georadaru i urządzenia elektrooporowego.

Odkrycia grobów w Piramidzie X

Majowie bardzo często lokowali grobowce władców i wysokich dostojników w budowlach sakralnych (typu piramida-świątynia) położonych po wschodniej stronie dziedzińców. Już w latach 60-tych XX wieku amerykański archeolog Marshall Becker w trakcie badań prowadzonych w Tikal zwrócił uwagę na istnienie swoistego modelu architektonicznego opartego na występowaniu placu zamkniętego z trzech stron (od północy, południa i zachodu) przez budynki mieszkalne, a z czwartej (wschodniej) przez konstrukcje świątynne (Becker 1999). Becker nazwał ten model „Plaza Plan 2” i zauważył, że wschodnie budowle były świątyniami i miejscami kultu przodków, w obrębie których zlokalizowane były grobowce najważniejszych członków lokalnego rodu lub też królewskich dynastii. Dla Majów wschód wiązany był z symboliką odrodzenia i zmartwychwstania, był to bowiem kierunek odradzającego się słońca. Ponadto według wierzeń Majów władca po śmierci miał zmartwychwstać tak jak symbolizujący słońce młody bóg kukurydzy (Miller, Martin 2004; Źrałka et al. 2011).

Niedługo po tym jak model architektoniczny Plaza Plan 2 został opisany i zdefiniowany w Tikal, zidentyfikowano go również w kilku innych miastach Majów takich jak Copan, Quirigua czy Caracol. Niestety, niebawem podobnego „odkrycia” dokonały grupy rabunkowe bezkarnie grasujące na nizinach Majów, które w poszukiwaniu pochówków i depozytów ofiarnych zaczęły przekopywać i plądrować wszystkie „wschodnie budowle” w miastach Majów nie pozostających pod ochroną rządów lokalnych państw Ameryki Środkowej. W ten sposób w ostatnich dekadach wyrabowano mnóstwo królewskich grobowców w miastach położonych w północnej Gwatemali. Prowadzone przez nas w latach 2006-2010 badania w rejonie Piramidy 15 z Nakum, leżącej po wschodniej stronie dziedzińca zwanego Patiem 1 potwierdziły istnienie podobnego zwyczaju także w Nakum. Pod Piramidą 15 odkryliśmy dwa królewskie grobowce i cały szereg depozytów ofiarnych, co wskazuje na to, że konstrukcja ta pełniła funkcję mauzoleum, w którym chowani byli niektórzy członkowie rodziny królewskiej (Koszkul et al. 2007; Źrałka et al. 2012). Znaleziska jakich dokonaliśmy w Piramidzie 15 znalazły się w kategorii 10 najważniejszych odkryć roku 2011 ogłoszonych przez nowojorskie czasopismo Archaeology (http://archive.archaeology.org/1201/features/topten_guatemala.html).

Piramida X położona jest po wschodniej stronie rozległego Placu Północnego (Fig. 1). Składa się z wielkiej podstawy piramidalnej, na szczycie której znajduje się świątynia o kilku pomieszczeniach (Komnaty Wschodnia, Centralna i Zachodnia) (Fig. 2). W roku 2012 w trakcie badań prowadzonych na terenie Piramidy X udało nam się odkryć trzy pochówki (nr 4, 5 i 7) i kilka depozytów ofiarnych, które wyraźnie wskazują na to, że budowla ta pełniła rolę ważnego miejsca związanego z grzebaniem zmarłych oraz z kultem przodków (Fig. 3). Szczególnie istotny w tym kontekście jest pochówek w krypcie złożony w Centralnej Komnacie świątyni (Grób nr 5), któremu obok właściwego wyposażenia towarzyszyły dwa depozyty ofiarne (nr 7 oraz 15). Sposób przygotowania tego grobowca, jego lokalizacja w obrębie piramidy, a także towarzyszące mu depozyty wskazują dobitnie na to, że Grób nr 5 może być miejscem spoczynku jednego z władców Nakum (Fig. 4). Pochówek ten jest o tyle istotny, że jak do tej pory w Nakum nie odkryto ani jednego grobu datowanego na wczesny okres klasyczny (ok. 250-600 n.e.). Obok Grobu nr 5 złożono ciekawy depozyt (nr 15) składający się z naczynia, we wnętrzu którego znajdowały się szczątki maleńkiego dziecka nakryte od góry dużą skorupą ceramiczną. Jak wykazały analizy antropologiczne wykonane przez Varinię Matute pochowane tu dziecko zmarło w wieku ok. 36 miesięcy (Fig. 5), a więc w momencie narodzin lub tuż po. Noworodek posiadał jako wyposażenie 3 wisiorki wykonane z muszli. W tym samym naczyniu odkryte zostały kości należące do nieco starszego osobnika, również dziecka. Jest bardzo możliwe, że całość stanowiła ofiarę złożoną dla osoby pochowanej w pobliskim Grobie nr 5. Według alternatywnej interpretacji dziecko z Ofiary nr 15 zmarło w sposób naturalny w trakcie porodu lub tuż po nim i zostało pochowane na szczycie piramidy z kośćmi innego osobnika (być może nawet kogoś bliskiego, kto zmarł wcześniej i czyje kości były przechowywane w formie relikwii a następnie złożone na tę okoliczność do grobu). Poniżej Grobowca nr 5, udało nam się dokonać jeszcze jednego mrocznego odkrycia: we wnętrzu piramidy natrafiliśmy na ogromną ilość ludzkich kości przemieszanych z kamieniami i ziemią. Nie jest jasne jak należy zinterpretować to znalezisko: czy to kolejny dowód na kult zmarłych, a odkryte kości należą do przodków i zostały tutaj wrzucone w trakcie budowy górnej partii piramidy oraz konstrukcji Grobowca nr 5? Czy też może są to kości ofiar, ludzi rytualnie uśmierconych, których bezładnie wrzucono w „otchłań piramidy”? Aby wyjaśnić tą zagadkę potrzebne będą wnikliwe analizy antropologiczne.

Na uwagę zasługuje również bardzo bogata kolekcja zabytków odkryta na szczycie Piramidy X. Na posadzce jednej z komnat świątynnych (Komnata Wschodnia; patrz Fig. 2), zadokumentowaliśmy mnóstwo rytualnie zniszczonych przez Majów przedmiotów, wśród nich piękne kadzielnice z przedstawieniem boga słońca (Fig. 6). Wspomniane naczynia zostały zdeponowane w późnym lub schyłkowym okresie klasycznym (VIII-IX w. n.e.) w komnacie, po czym wejście do niej zostało w rytualny sposób zapieczętowane. Znaleziska tego typu są zazwyczaj określane mianem rito de termiación (z hiszp. „rytuał zakończenia”) i wiązane z rytualnym zakończeniem funkcjonowania danej budowli lub jej części (na skutek np. śmierci władcy, który jest z nią związany) czemu towarzyszyło niszczenie przedmiotów, a następnie rytualne zamkniecie/zapieczętowanie całej budowli lub jej części (np. jednej lub kilku komnat).

Poszukiwanie śladów najstarszych Majów. Badania dolnej partii Piramidy X oraz Platform nr 103 i 105

Problem najstarszego osadnictwa na nizinach Majów

Historię Majów otwiera okres preklasyczny datowany w przybliżeniu na lata pomiędzy 2000 p.n.e. a III w. n.e. Najstarszy odcinek tego okresu, zwany wczesnym okresem preklasycznym jest jak dotąd znany niemal wyłącznie z południowych terenów zajmowanych przez kulturę Majów (wyżyny oraz wybrzeże Pacyfiku). W tym właśnie rejonie pojawiają się na początku drugiego tysiąclecia p.n.e. pierwsze społeczności rolnicze zajmujące się wyrabianiem ceramiki oraz prowadzące osiadły tryb życia. Niestety, drugie tysiąclecie p.n.e. jest okresem pozbawionym praktycznie w ogóle osadnictwa na nizinach Majów, a więc na terenach rozciągających się dalej na północ, w rejonie półwyspu Jukatan. Sytuacja ta ulega zmianie dopiero w środkowym okresie preklasycznym, który wciąż jest jednym z najsłabiej poznanych odcinków czasu w historii Majów i datowany jest w przybliżeniu na lata pomiędzy 1000 a 300 p.n.e. Okres ten charakteryzuje się bardzo istotnymi zmianami i przeobrażeniami związanymi przede wszystkim z zasiedleniem większości terenów nizin, które wcześniej pozostawały prawie w ogóle niezamieszkałe albo, jak w przypadku północnych terenów Belize, występowały na ich terenie niewielkie i rozproszone grupki społeczności mobilnych nie zajmujących się wyrabianiem ceramiki (patrz Lohse et al. 2006). Wciąż nie jest jasne z jakiego kierunku przybyli na niziny pierwsi osadnicy i jak dokładnie przebiegała kolonizacja tego obszaru w ciągu interesującego nas odcinka czasu; czy dokonały jej społeczności mówiące tylko i wyłącznie językami Majów czy też może jednym z substratów etnicznych tego ruchu była ludność mixe-zoque (patrz: Sharer i Traxler 2006: 201-202). Kolejny problem dotyczy tego czy kolonizacja nizin dokonana przez ludność rolniczą wyparła wcześniejsze społeczności preceramiczne znane m.in. z północnego Belize i jaki wkład miały te grupy w przeobrażeniach społeczno-kulturowych na początku środkowego okresu preklasycznego. Niektórzy badacze, jak Wyllys Andrews (1990) zwrócili uwagę na to, że najwcześniejsza ceramika środkowego okresu preklasycznego na nizinach (zaliczana do tzw. horyzontu Pre-Mamom) pochodząca z kilku ośrodków Majów jest podobna do materiałów z wyżyn Chiapas i uznali, że niziny Majów mogły zostać zasiedlone z tego właśnie kierunku (patrz też Inomata et al. 2010). Inni, jak John Clark i David Cheetham (2002), zwracają raczej uwagę na lokalną genezę i ewolucję większości społeczności wytwarzających ceramikę Majów w tym wczesnym okresie.

Środkowy okres preklasyczny dzielimy z reguły na dwie części: starszą, nazywaną często Pre-Mamom (datowaną w przybliżeniu na okres 1100/1000-850/800 p.n.e.) oraz młodszą Mamom (850/800-400/300 p.n.e.). Faza lub też horyzont ceramiczny Mamom został po raz pierwszy zidentyfikowany w trakcie badań prowadzonych w Uaxactun w latach 20-tych i 30-tych XX wieku przez Carnegie Institution of Washington (Smith 1955); w kolejnych latach w wielu innych stanowiskach odkryto podobną ceramikę fazy Mamom i ustalono jej datowanie na okres ok. 800/600-400 p.n.e. Nieco później, w trakcie badań prowadzonych w rejonie rzeki Pasión rozpoznano jeszcze starszą ceramikę, jaką zaklasyfikowano do tak zwanej fazy Pre-Mamom (Sabloff 1975). W kolejnych latach odkryto jeszcze kilka innych stanowisk posiadających tę rzadko rejestrowaną fazę. Na podstawie badań prowadzonych w ostatnich dekadach wiemy, że w fazie Mamom mamy do czynienia z dosyć istotną unifikacją kulturową, jakiej przejawem jest występowanie na południowych nizinach podobnej ceramiki oraz architektury. Ceramika fazy Pre-Mamom jest z kolei dosyć zróżnicowana, co wskazuje być może na różne miejsca pochodzenia pierwszych osadników nizin. Badacze wyróżniają cztery główne kompleksy ceramiki Pre-Mamom, mogące reprezentować odrębne grupy stylistyczne, a nawet odrębne społeczności pierwszych osadników na nizinach. Są to: 1) kompleks ceramiczny Xe rozpoznany głównie w rejonie rzeki Pasión w środkowo-zachodniej Gwatemali; 2) kompleks centralnopeteński obejmujący takie ośrodki jak np. Tikal i Uaxactun oraz okolice jezior Yaxha-Sacnab (Północna Gwatemala); 3) kompleks Cunil z obszaru środkowego Belize oraz 4) kompleks Swasey/Bladen zidentyfikowany w północnej części Belize (Clark i Cheetham 2002; Estrada-Belli 2011: 37). Ceramika tych kompleksów pojawia się w kontekście zwykłych nawarstwień kulturowych (bardzo często są to warstwy z gliny) i niemal zawsze bez związków z architekturą. Brak lub minimalna ilość tej ceramiki w większości stanowisk Majów wynika głównie z tego, że materiały Pre-Mamom są niemal zawsze ukryte w najniżej położonych i najtrudniej dostępnych warstwach, w obrębie wielkich kompleksów architektonicznych lub placów. Jeśli nawet badacze natrafią na warstwy z fazy Pre-Mamom, to najczęściej udaje im się pozyskać niezbyt liczny materiał ze względu na punktowy charakter wykopów sondażowych i trudności w realizacji szerokoprzestrzennych wykopów nakierowanych na rozpoznanie tej fazy. Osadnictwo z fazy Pre-Mamom występuje z reguły na surowym złożu w postaci skalnych wzniesień sztucznie zmodyfikowanych przez pierwszych Majów i w pobliżu ważnych zasobów wody oraz surowców naturalnych. Miejsca, w których stwierdzono archeologiczne ślady osadnictwa Pre-Mamom były w większości przypadków przedmiotem wielkiego kultu w czasach późniejszych, odgrywając szczególną rolę w wierzeniach i rytuałach nie tylko preklasycznych Majów, ale również mieszkańców epoki klasycznej. Wydaje się, że późniejsza ludność przypisywała takim miejscom z reliktami swych przodków, „pierwszych Majów”, specjalną rolę, traktując je, jako swoiste axis mundi i przypisując im ważne funkcje religijne; punkty takie były w kolejnych wiekach zabudowywane wielkimi świątyniami i piramidami. Ten szczególny kontekst, w jakim występują naczynia Pre-Mamom, jak również doskonała jakość ich wykonania i zdobienia oraz fakt odkrywania tego materiału w depozytach ofiarnych wskazują na to, że ta wczesna ceramika Majów miała głównie charakter ceremonialny i elitarny (Estrada-Belli 2011; Houston, Inomata 2009: 77-86).

Kompleksy typu Grupa E w Mezoameryce

W roku 2010 w jednym z sondażowych wykopów założonych na szczycie podłużnej platformy (Struktura nr 103) leżącej na północ od Piramidy X w Nakum udało się natrafić na wielką kolekcję materiałów z fazy Pre-Mamom. Odkrycia dokonano w jednym z najwyżej usytuowanych w Nakum punktów, na kamiennym płaskowyżu, który w ciągu następnych epok (późny okres preklasyczny i okres klasyczny, ok. 300 p.n.e.-600 n.e.) był sukcesywnie zabudowywany. Wiemy, że Platforma nr 103, w której został wykonany wykop łączy się z Piramidą X tworząc wraz z sąsiednimi budowlami (nr 105 i 96) przypuszczalny kompleks typu Grupa E. Kompleksy tego rodzaju pojawiają się po raz pierwszy na ziemiach Majów w środkowym okresie preklasycznym (ok. 1000-300 p.n.e.) (Aimers, Rice 2006). Część badaczy sądzi, że to właśnie tutaj narodziła się idea ich konstrukcji. Najstarsze znane kompleksy tego typu na nizinach Majów znane są z Ceibal, Cival, Tikal i Nakbe (Estrada-Belli 2011; Inomata et al. 2013; Laporte, Fialko 1995). Z drugiej jednak strony bardzo duża ilość takich zespołów pojawia się w rejonie wyżyn Chiapas, na zachód od ziem Majów. Bardzo wczesny przykład, a być może nawet prototyp tego rodzaju kompleksów, może się również znajdować w wielkiej stolicy Olmeków La Venta w stanie Tabasco. Stąd też niektórzy badacze uważają, że tak naprawdę genezę tych kompleksów należy wiązać z tym ostatnim centrum, skąd następnie idea ich budowy rozprzestrzeniła się do Chiapas i na ziemie Majów razem z innymi trendami kulturowymi. Z drugiej strony, ostatnie badania Takeshiego Inomaty i jego zespołu w Ceibal (środkowa Gwatemala) wykazały, że odkryty tam kompleks typu Grupa E związany jest z ceramiką Pre-Mamom i może być datowany nawet na ok. 1000 r. p.n.e., wyprzedzając być może czasowo podobne kompleksy z Chiapas oraz z La Venta (Inomata et al. 2013). Zagadnienie dokładnego datowania Grup E i ich genezy łączy się jeszcze z inną niezwykle ważną kwestią dotyczącą genezy kultury Majów na nizinach. Problem zasiedlenia nizin Majów, a w szczególności dróg i czasu migracji, wiąże się pośrednio z kwestią „fenomenu olmeckiego” w Mezoameryce. Część badaczy sądzi bowiem, że Olmekowie znad Zatoki Meksykańskiej mieli wpływ na ukształtowanie się wielu innych wysoko rozwiniętych kultur, w tym Majów (patrz Coe 2011: 53, 61; Diehl, Coe 1995). Inni wyrażają pogląd, iż nizinna kultura Majów uformowała się niezależnie, bez udziału „obcych” kultur lub ewentualnie przy udziale grup Majów z południa (Hansen 2005; Sharer 1994).

Wspólna kompleksom typu Grupa E nazwa pochodzi od określenia przyjętego dla zespołu budynków w Uaxactun (tzw. Grupa E), na którego terenie odkryto pierwsze tego typu założenia architektoniczne. Typowy kompleks Grupy E składa się z dużej piramidy i wzniesionej na wschód od niej podłużnej platformy. Na platformie takiej lokalizowano zazwyczaj trzy budowle świątynne, a wzdłuż niej bardzo często ustawiano stele i ołtarze (Fig. 7). Zdaniem niektórych badaczy, kompleksy tego typu pełniły funkcję obserwatorium astronomicznego (Aveni 2001). W trakcie równonocy, a także przesilenia letniego i przesilenia zimowego można obserwować ze szczytu piramidy wschód słońca tuż nad dachami świątyń położonych na podłużnej platformie. Niestety tylko w wypadku niektórych kompleksów (przede wszystkim tych najstarszych) można potwierdzić ewentualne związki z prowadzeniem obserwacji astronomicznych. Kompleksy Grupy E pełniły z pewnością bardziej złożoną funkcję, ich symbolika bowiem związana była m.in. z celebracją zakończenia okresu zwanego katun (obejmującego około 20 lat) oraz z rytuałami cyklu solarnego i cyklu prac polowych (Aimers, Rice 2006). Bez wątpienia były ważnym nośnikiem treści mitologicznych. Mogły być związane z aktem stworzenia i postrzegane jako oś świata (axis mundi), święte miejsce i centrum łączące świat ziemski z zaświatami (por. Hansen 1998: 63-68). W obrębie kompleksów Grupy E w kontekście fazy Pre-Mamom i Mamom składano bardzo często bogate depozyty ofiarne, co wyraźnie potwierdzają znaleziska z Ceibal (Inomata et al. 2010), Tikal (Laporte, Fialko 1995) i Cival (Estrada-Belli 2011) na ziemiach Majów oraz San Isidro czy Chiapa de Corzo na wyżynach Chiapas (Lowe 1981). Część z tych depozytów wykazuje podobieństwa do ofiar zdeponowanych w La Venta. Odkrycie w Nakum analogicznych depozytów mogłoby wskazywać na istnienie wspólnej ideologii i podobnych koncepcji religijnych na ziemiach Majów oraz poza nimi w początkach środkowego okresu preklasycznego.

Grupa E oraz osadnictwo ze środkowego okresu preklasycznego w Nakum

Badania prowadzone w latach 2012-2013 potwierdziły, że Piramida X i sąsiadujące z nią platformy mogą tworzyć Grupę E. W celu jak najlepszego zbadania tych budowli wykonano dwa tunele u podstawy Piramidy X oraz wiele sondaży penetrujących wypełnisko przylegających do niej Platform nr 103 i 105 (Fig. 8). Pod Piramidą X natrafiono na ślady świetnie zachowanej budowli (X Sub-1) datowanej na środkowy okres preklasyczny. Jest ona jedną z najwcześniejszych konstrukcji znanych z Nakum i z obszaru Parku Triángulo. Posiada świetnie zachowane schody, które prowadziły niegdyś na szczyt tej konstrukcji. Chociaż budowla ta ma ponad 2000 lat, w momencie odkrycia jej schody wyglądały tak, jakby wykonano je zaledwie kilka lat temu (Figs. 9 i 10). Wykopaliska zrealizowane w Platformach 103 i 105 wskazują na to, że pierwsze wersje tych konstrukcji są datowane na podobny odcinek czasu a całość tworzy typową Grupę typu E. Na osi takich założeń często deponowano pochówki i depozyty ofiarne. W roku 2012 u podstawy najstarszej wersji Piramidy X, na głównej osi tej budowli, odkryty został pochówek z okresu preklasycznego (ok. 600-300 p.n.e.) (Grób nr 7; Fig. 11). Zmarły pochowany był przypuszczalnie w pozycji podkurczonej, a w skład jego wyposażenia wchodziły cztery jadeitowe paciorki.

Co ciekawe, w najniższych nawarstwieniach Platform nr 103 i 105 natrafiono także na ceramikę z fazy Pre-Mamom, która przynajmniej w jednym przypadku wydaje się być powiązana z niewielką niwelacją terenu wykonaną z ziemi. Odkrycie w tym miejscu takiej ceramiki może wskazywać na to, że istniał tu kiedyś ważny punkt osadniczy lub kompleks związany z ludnością Pre-Mamom. Zapewne cała jego zabudowa była wykonana z materiałów nietrwałych. Z upływem czasu, w miejscu tym, wzniesiono duży zespól typu Grupa E przykrywając relikty starszej zabudowy. W okresie klasycznym zespół ten został przekształcony w kompleks jaki badacze umownie nazywają Plaza Plan 2 na co może wskazywać odkrycie w górnych partiach tej budowli pochówków i depozytów ofiarnych z tego okresu.

Kolejne boisko do gry w piłkę

Badania archeologiczne prowadzone w rejonie Piramidy X doprowadziły do zidentyfikowania jeszcze jednego ważnego założenia datowanego na środkowy okres preklasyczny. Jak już wspomnieliśmy wyżej, na południe od piramidy rozciąga się długa platforma (Budowla 105), na wschód od której leży kolejna konstrukcja tego typu (Budowla 108) równoległa do niej. Już przed rozpoczęciem w tym miejscu badań podejrzewaliśmy, że obie platformy mogą być częścią rytualnego boiska do gry w piłkę, co mogłyby też potwierdzać wstępne badania archeologiczne prowadzone na tym terenie w roku 2008 (Calderón et al. 2009). Boiska Majów mają najczęściej na planie kształt litery I ograniczonej po obu stronach przez dwie podłużne budowle. Badania zrealizowane na tym terenie w roku 2012 pokazały, iż Budowle nr 105 i 108 mają charakterystycznie nachylone ściany, co jest typowe dla boisk do gry w piłkę; dzięki temu zabiegowi piłka mogła się swobodnie toczyć po ścianach opadając w kierunku graczy. Między platformami istnieje wąska przestrzeń o szerokości ok. 2 m. Jest to właściwy obszar boiska, po którym poruszali się gracze. Odkrycie kolejnego, trzeciego w Nakum boiska do gry w piłkę nie byłoby może czymś wyjątkowym gdyby nie fakt, że ceramika pozyskana w trakcie badań z wnętrza jednej z platform tworzących tą konstrukcję jest bardzo wczesna. Pochodzi ona z tzw. środkowego okresu preklasycznego (ok. 1000-300 p.n.e.), co może oznaczać, że jest to jedno z najstarszych boisk na ziemiach Majów. Co ciekawe do jego budowy użyto głównie gliny, z niewielką tylko ilością kamieni, co było bardzo typowe dla architektury Majów tego wczesnego okresu (Fig. 12).

Odkrycie w rejonie Piramidy X i jej przyległych platform śladów osadnictwa z fazy Pre-Mamom, a także kompleksu zwanego Grupą E w powiązaniu z boiskiem do gry w piłkę ze środkowego okresu preklasycznego może wskazywać na szczególną rolę tego miejsca w wierzeniach lokalnej ludności. Nie ulega wątpliwości, iż jest to jeden z najwcześniej zasiedlonych punktów Nakum i być może także najważniejsze centrum religijne miasta w omawianym okresie.

Odkrycie nowych stel

Przed rozpoczęciem polskich badań, w Nakum znane były tylko 3 płaskorzeźbione stele odkryte jeszcze na początku XX wieku przez pierwszych badaczy przybyłych do tego stanowiska. W trakcie badań prowadzonych w ciągu ostatnich lat udało się dokonać odkrycia kilku nowych zabytków pokrytych inskrypcjami lub rytymi przedstawieniami. Jeden z nich zasługuje na szczególną uwagę. Chodzi o stelę odnalezioną w południowo-zachodnim narożniku Północnego Placu. Fragment steli rozbitej na wiele kawałków wystawał ponad poziomu humusu jeszcze przed rozpoczęciem badań. Dzięki pracom archeologicznym udało się odsłonić wszystkie jej najważniejsze fragmenty i dokładnie zadokumentować. Odkrycie to jest bardzo ważne, ponieważ jest to czwarta płaskorzeźbiona stela odkryta w Nakum i co najważniejsze, jest ona najlepiej zachowana ze wszystkich dotychczas znanych kamiennych zabytków tego typu. Przedstawia dwie bogato ubrane postacie stojące obok siebie i dzierżące w rękach długie włócznie (Fig. 13). Stylistycznie stela może być datowana na VIII lub IX w n.e. kiedy w ikonografii Majów niezwykle popularny stał się motyw ukazywania króla w towarzystwie wysokich dostojników, co wiązało się m.in. z dzieleniem się władzą z arystokracją, a co za tym idzie z powolnym osłabieniem władzy centralnej. Przedstawieniu na steli towarzyszyła również inskrypcja hieroglificzna, która została niemal całkowicie zniszczona; zachował się m.in. fragment hieroglifu, który można odczytać jako Mol (jest to nazwa miesiąca w kalendarzu Majów).

Na mniej więcej podobny okres czasu można także datować fragment naczynia pokrytego krótką inskrypcją wymalowaną farbą, odkryty w roku 2012 w tunelu wykonanym po wschodniej stronie Akropolu (Fig. 14). Wśród hieroglifów pojawia się tzw. glif emblemat miasta Tikal, który oryginalnie był częścią dłuższej inskrypcji wzmiankującej właściciela tego naczynia. Odkrycie opisywanego fragmentu ceramiki w Nakum rzuca całkiem nowe światło na rolę tego ośrodka w sporze politycznym, jaki toczył się w okresie klasycznym pomiędzy Tikal a dynastią węża (mającą swą siedzibę głównie w Calakmul). Nakum położone jest blisko granicy wpływów politycznych obu tych potężnych mocarstw. Odkrycie na tym stanowisku naczynia z glifem emblematem Tikal może sugerować, że oba te ośrodki utrzymywały ze sobą bliskie kontakty kulturowo-handlowe i że naczynie to dostało się do Nakum jako dar od króla Tikal. Z drugiej jednak strony istnieje możliwość, że władcy Nakum pod koniec okresu klasycznego uzurpowali sobie prestiżowy tytuł kuhul ajaw („boskich władców”) Tikal, tak jak kacykowie innych mniejszych ośrodków (Jimbal, Ixlu), którzy wykorzystując osłabienie polityczne i militarne Tikal w okresie schyłkowo klasycznym zaczęli sami tytułować się jako boscy władcy królestwa Tikal, w którego skład kiedyś wchodzili.

Kilkadziesiąt metrów na północ od opisanej wyżej steli, polskim archeologom udało się odkryć jeszcze jedną stelę (tzw. Monument nr 1), tym razem starszą o jakieś 1000 lat od poprzedniej (Źrałka, Koszkul 2010). Jest ona jedną z najstarszych stel Majów w tym regionie i przedstawia kroczącego władcę ukazanego w niezwykle dynamicznej pozie (Fig. 15). Sposób ukazania postaci przywodzi na myśl rozwiązania ikonograficzne i stylistyczne stosowane pod koniec środkowego lub w późnym okresie preklasycznym, czego dowodzą podobieństwa do takich zabytków Majów, jak Stela 11 z Kaminaljuyu, Stela 5 z Takalik Abaj lub Stela 1 z Nakbe. Odkrycie dwóch kamiennych stel przez polskich archeologów zasługuje na szczególną uwagę: po pierwsze dlatego, że do tej pory z Nakum znane były tylko trzy zabytki tego typu, a po drugie odkryto je ponad 100 lat temu. Nowe stele przedstawiają nieznanych wcześniej nauce władców. Monument 1, datowany na ok. 300-100 r. p.n.e. wskazuje na to, że Nakum mogło być już w tak wczesnym okresie dziejów ważnym ośrodkiem Majów, nad którym władzę sprawowali niezależni władcy – jedni z pierwszych w tym regionie.

Piramida 14: Odkrycie unikatowego kanału na wodę oraz fryzu o treści mitologicznej

Największym kompleksem Nakum jest tzw. Akropol, na który składa się wielka platforma budowlana mierząca ok. 150×180 m. Na jej szczycie znajduje się 12 małych dziedzińców otoczonych z wszystkich stron budowlami (jest ich ponad trzydzieści). Największy z dziedzińców Akropolu to tzw. Patio 1. W trakcie wcześniejszych badań archeologów gwatemalskich przebadane zostały wszystkie budowle otaczające Patio 1 z wyjątkiem dwóch niewielkich piramid (zwanych przez archeologów Piramidami nr 14 i 15), które były mocno zniszczone i niemal całkowicie porośnięte przez dżunglę. W latach 2006-2010 w Piramidzie nr 15 polscy archeolodzy dokonali spektakularnych odkryć, do jakich należało odnalezienie dwóch królewskich grobowców i kliku towarzyszących im depozytów ofiarnych. Od południa do Piramidy 15 przylega sąsiednia budowla, Piramida 14, która była w ciągu ostatnich sezonów intensywnie badana przez polską ekspedycję. W trakcie prac wykopaliskowych pod Piramidą nr 14 udało nam się odkryć kilka starszych budowli (Fig. 16). Jedna z nich, nazwana przez nas Edificio de los Frisos (Budowla Fryzów) zdobiona była pięknie wymodelowanym w stiuku fryzem. Zabytek ukazuje nam scenę, w której biorą udział dwie postacie ludzkie zwrócone w stronę znajdującej się między nimi olbrzymich rozmiarów istoty mitycznej lub bóstwa (Fig. 17). Zachowały się jedynie nogi dwóch ludzi oraz ogromne łapy istoty mitycznej z pazurami i fragment sięgającej ziemi spódniczki ozdobionej u dołu frędzlami. Fryz przedstawia najprawdopodobniej scenę mityczną z udziałem dwóch braci bliźniaków, ważnych postaci w mitologii Majów. W latach 2012-2013 dokonano konsolidacji oraz konserwacji fryzu. W pracach tych brali udział Antonio Contreras oraz Tomasz Skrzypiec.

Na zachód od Edificio de los Frisos Majowie wznieśli również nieco później unikatowej konstrukcji kanał na wodę. Konstrukcja kanału jest tak skomplikowana, iż niewątpliwie jego funkcją nie było jedynie odprowadzenie wody z jednego punktu do drugiego. Kanał zlokalizowany jest na szczycie muru mającego ok. 3 m wysokości i ciągnie się na długości ponad 20 m, rozpoczynając się na tarasie pobliskiej Piramidy nr 15 i ciągnąc się następnie w kierunku zachodnim i południowym. W jednym miejscu z kanałem łączy się dziwny trapezoidalny obiekt, po którym woda ściekała w dół (Fig. 18). Jeden z najsłynniejszych badaczy kultury Majów prof. Nikolai Grube zwrócił uwagę na to, że zagadkowy trapezoidalny element może w rzeczywistości nawiązywać do symboliki tzw. „góry pożywienia” lub „kwietnej góry”, która w mitologii Majów była postrzegana jako miejsce z którego pochodziła żywność i woda, jakimi bogowie obdarowali ludzkość. Było to swoiste uosobienie raju zamieszkiwanego przez najważniejsze istoty z panteonu Majów, jak również przez przodków (Miller, Taube 1993: 119-120; Taube 2004; Vogt, Stuart 2005). Nasze badania wskazują na to, że Piramida 14 ze swoim kanałem mogła być postrzegana jako replika „kwietnej góry”. Znalezisko to nie ma jak dotąd żadnych analogii na ziemiach Majów. Kanał i połączona z nim replika świętej lub kwietnej góry mogły być używane przez lokalnych władców w trakcie specjalnie zaaranżowanych spektakli związanych z kultem wody i góry. W ich trakcie władcy mogli występować symbolicznie jako dawcy wody i pożywienia.

Badania nieinwazyjne na terenie Patia 1

W roku 2012 po raz pierwszy przeprowadzone zostały w Nakum badania nieinwazyjne z zastosowaniem urządzenia elektrooporowego i georadaru (Fig. 19). Dzięki takim urządzeniom badacze są w stanie „zajrzeć pod ziemię” bądź też do wnętrza piramidy bez jej przekopywania. Urządzenia te pozwalają nam wykryć anomalie, które mogą sugerować istnienie murów, pustych przestrzeni bądź różnego rodzaju wypełnisk. Badania z zastosowaniem urządzenia elektrooporowego prowadzono przede wszystkim na terenie Placu Północnego w Nakum oraz Patia 1 w południowej części stanowiska. Na północy badania nie przyniosły jednak spodziewanych rezultatów. Chociaż urządzenie elektrooporowe pokazało kilka anomalii ich weryfikacja archeologiczna nie przyniosła odkrycia żadnych reliktów związanych z prekolumbijskim osadnictwem, a jedynie płytko położoną, zerodowaną skałę macierzystą. W przypadku Patia 1 na terenie Akropolu wyniki badań były bardziej obiecujące. Doprowadziły do wykrycia kilku anomalii pod poziomem Patio 1, które, jak pokazały badania archeologiczne, okazały się być pozostałościami po bardzo wczesnych budowlach ukrytych kilka metrów pod obecnym poziomem dziedzińca i pochodzących najprawdopodobniej ze środkowego i późnego okresu preklasycznego (ok. 600 p.n.e.- 250 n.e.) lub też miejscami gdzie natrafiliśmy na ślady po starszych wykopaliskach gwatemalskich archeologów, jakie nie zostały dokładnie zaznaczone na mapie stanowiska. W innych jednak przypadkach za anomaliami, jakie wykryło urządzenie elektrooporowe nie kryły się żadne obiekty antropogeniczne. Użycie georadaru przyniosło również niejednoznaczne wyniki. Głównym celem zastosowania georadaru było przede wszystkim odkrycie śladów po pustych przestrzeniach w obrębie budowli, które to pustki mogą być związane z istnieniem grobowców lub depozytów ofiarnych. Choć w kilku przypadkach dało się wykryć anomalie typowe dla pustych przestrzeni, to jednak były to z reguły bardzo płytkie głębokości. Zastosowanie anteny o częstotliwości 500 Mgh, nie dało z reguły większego zasięgu penetracji pod ziemią lub w obrębie piramid niż 1,5 do 2 metrów. Sygnał był też często rozpraszany być może przez specyficzne wypełniska wielu budowli Majów (ze względu na istnienie drobnych pustek lub szczelin w jądrze piramid lub występowanie nadmiernej wilgotności).

Największa Piramida Nakum

W południowej części Nakum dumnie góruje nad miastem piramida ogromnych rozmiarów zwana Budowlą U (Fig. 20). Przed piramidą do dzisiaj stoi wielki płaskorzeźbiony blok (Stela U), na którym zachowało się fragmentaryczne przedstawienie lokalnego władcy, a pod jego stopami ledwie widoczna sylwetka skrępowanego jeńca. Inskrypcja niegdyś zdobiąca stelę wymieniała datę jej dedykacji: rok 771 n.e. Niestety imię przedstawionego na steli króla jest nam kompletnie nieznane. Niemniej jednak jest bardzo możliwe, że Piramida U kryje jego pochówek. W roku 2012 u podstawy piramidy wykonany został długi tunel celem odkrycia w jej wnętrzu ew. grobowca. Poszukiwania takie mogą trwać czasem kilka lat ze względu na ogromne rozmiary budowli. Pod piramidą natrafiliśmy na relikty dziwnej konstrukcji bez schodów, która może być konstrukcją powiązaną funkcjonalnie z grobowcem; bardzo możliwe, że w jej obrębie pochowano władcę a następnie nad całością wzniesiono właściwą piramidę, której budowa musiała trwać kilka lat. Badania planowane w następnych sezonach pozwolą na weryfikację tej hipotezy.

Podziękowania:

Badania w Nakum prowadzone w latach 2012-2013 finansowane były ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji nr 2011/03/B/HS3/00686, a także dotacji z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (Diamentowy Grant pt. „Stworzenie i analiza bazy materiałowej zabytków epigraficznych ze stanowiska kultury Majów- Nakum w Gwatemali” przyznany dla Magdaleny H. Rusek i grant w programie Iuventus Plus, nr projektu: IP 2010 050670) oraz subwencji z Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej (Program Exterius, Poza Szlakiem) przeznaczonej na konserwację wybranych zabytków sztuki oraz wykonanie trójwymiarowych modeli architektury. Projekt finansowo wspierały również Krakowskie Zakłady Automatyki S.A.

Jarosław Źrałka, Wiesław Koszkul

Bibliografia:

Aimers, James, Prudence Rice

2006 Astronomy, ritual, and the interpretation of Maya „E-Group” architectural assemblages. Ancient Mesoamerica 17 (2006): 79–96.

Aveni, Anthony

2001 Skywatchers of ancient Mexico. University of Texas Press, Austin.

Becker, Marshall

1999 Excavations in Residential Areas of Tikal: Groups with Shrines. Tikal Report, 21, Filadelfia: University of Pennsylvania Museum.

Calderón, Zoila, Bernard Hermes, Breitner González, Telma Tobar

2008 La Acrópolis Interior de Nakum . XXI Simposio de Investigaciones Arqueologicas en Guatemala, 2007. Museo Nacional de Arqueología y Etnología, pod red. J. P. Laporte, B. Arroyo i H. Mejía, pp. 349-356. Museo Nacional de Arqueología e Etnologia. Ministerio de Cultura y Deportes, Instituto de Antropología e Historia, Asociación Tikal, Fundación Arqueológica del Nuevo Mundo, Guatemala.

Calderón, Zoila, Vilma Fialko, Omar Schwendener

2009 Los patios de Juego de Pelota de Nakum. XXII Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2008, red. J.P. Laporte, B. Arroyo y H. Mejía, pp.1394-1405. Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala.

Clark, John, David Cheetham

2002 Mesoamerica’s tribal foundations, w: Archaeology of tribal societies, red. W. Parkinson. International Monographs in Prehistory, Ann Arbor, ss. 278-339

Coe, Michael

2011 The Maya, ósme wydanie, Thames and Hudson, Londyn, Nowy Jork.

Diehl, Richard, Michael Coe

1995 Olmec Archeology, w: The Olmec World: Ritual and Rulership, red. J. Guthrie, E.P. Benson, The Art Museum, Princeton University 1995: 11–25

Estrada-Belli, Francisco

2006 Lightning sky, rain, and the Maize God: The ideology of Preclassic Maya rulers at Cival, Peten, Guatemala. Ancient Mesoamerica 17 (2006): 57–78.

2011 The first Maya civilization: Ritual and power before the Classic period. Routledge, Londyn i Nowy Jork.

Hansen, Richard

1998 Continuity and Disjunction: The Pre-Classic Antecedents of Classic Maya Architecture, w: Function and Meaning in Classic Maya Architecture, red. S. Houston, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Waszyngton 1998: 49–122.

2005 Perspectives on Olmec-Maya interaction in the Middle Formative period, w: New perspectives on Formative Mesoamerican cultures, red. T. Powis, BAR International Series 1377, Oxford, s. 51-72

Hellmuth, Nicholas

1975 Nakum: A Late Classic Maya Ruin. Archaeology 28(4): 270-272.

1992 A Report to IDAEH on four days research at Nakum, Foundation for Latin American Anthropological Research.

Hermes, Bernard

2002 Síntesis preliminar de la ocupación prehispánica en el área central de Nakum, Beiträge Zur Allgemeinen und Vergleichenden Archäologie 22: 277-285. Mainz.

Hermes, Bernard, Zoila Calderón

2003 La secuencia de secuención prehispánica en Nakum: Una visión preliminar. In XVI Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2002, edited by J.P. Laporte, B. Arroyo, H. Escobedo and H. Mejía, pp. 305-319. Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala.

Hermes, Bernard, Justyna Olko, Jarosław Źrałka

2001 En los confines del arte. Los graffiti de Nakum (Peten, Guatemala) y su contexto arquitectónico, arqueológico e iconográfico. Anales del Instituto de Investigaciones Estéticas 79: 29-69, Universidad Nacional Autonoma de México, 2001.

2002 Entre el Arte Elitista y el Arte Popular: Los Graffiti de Nakum, Peten, Guatemala. Mexicon XXIV(6):123-132.

Hermes, Bernard, Jarosław Źrałka, Zoila Calderón

2005 Investigations on the periphery of Nakum: New data on the complex settlement of the Maya site. Mexicon XXVII(6): 116-122.

Houston, Stephen, Takeshi Inomata

2009 The Classic Maya. Cambridge University Press, Cambridge.

Inomata, Takeshi, Daniela Triadan, Otto Rodrigo Román

2010 Desarrollo de las comunidades preclásicas e interacciones entre las tierras bajas y el área olmeca. XXIV Simposio de Investigaciones Arqueologicas en Guatemala, 2009, red. B. Arroyo, L. Paiz, A. Linares. Museo Nacional de Antropología e Historia, Guatemala 2011, s. 53-66.

Inomata, Takeshi, Daniela Triadan, Kazuo Aoyama, Victor Castillo, Hitoshi Yonenobu

2013 Early ceremonial constructions at Ceibal, Guatemala, and the origins of Lowland Maya Civilization. Science 340(2013): 467-471.

Koszkul, Wiesław

2010 Teotihuacan Contacts in the Northeastern Peten in the Early Classic Period. Acta Mesoamericana 22 (The Maya and their Neighbours: Internal and External Contacts Through Time), red. L. Van Broekhoven, R. Valencia Rivera, B. Vis, F. Sachse, Verlag Anton Saurwein, Markt Schwaben, Germany 2010, pp. 61-72

Koszkul, Wiesław, Bernard Hermes, Zoila Calderón

2006 Preliminary Report on the Discovery of Talud-tablero Architecture, Green Obsidian Artifacts and a Cylindrical Tripod Vessel at the Maya Site of Nakum, Peten, Guatemala. Recherches Archeologiques de 1999-2003, Institute of Archaeology of the Jagiellonian University, Kraków, pp. 397-414.

Koszkul, Wiesław, Jarosław Źrałka, Bernard Hermes, Simon Martin, Vinicio García

2007 Proyecto Arqueológico Nakum: Resultados de la temporada 2006. XX Simposio de Investigaciones Arqueologicas en Guatemala, 2006, Museo Nacional de Arqueología e Etnologia, red. J.P. Laporte, B. Arroyo and H. Mejía, pp. 651-670. Ministerio de Cultura y Deportes, Instituto de Antropología e Historía de Guatemala, Asociación Tikal, Guatemala.

Laporte, Juan Pedro, Vilma Fialko

1995 Un reencuentro con Mundo Perdido, Tikal, Guatemala. Ancient Mesoamerica 6 (1995): 41–94.

Lohse, Jon, Jaime Awe, Cameron Griffith, Robert Rosenswig, Fred Valdez

2006 Preceramic occupations in Belize: Updating the Paleoindian and Archaic record. Latin American Antiquity 17(2): 209-226.

Lowe, Gareth

1981 Olmec horizon defined in Mound 20, San Isidro, Chiapas, w: The Olmec and their neighbors, red. M. Coe, D. Grove. Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington, D.C., s. 231-256.

Miller, Mary, Simon Martin

2004 Courtly Art of the Ancient Maya. Fine Arts Museum, San Francisco, Thames and Hudson.

Miller, Mary, Karl Taube

1993 The Gods and Symbols of Ancient Mexico and the Maya: An Illustrated Dictionary of Mesoamerican Religion. Thames and Hudson, Londyn, Nowy Jork.

Morley, Sylvanus

1937-1938 The Inscriptions of Peten, vol. I-V, Washington D.C.

Perigny, Maurice de

1908 Yucatan Inconnu, Journal de la Société des Américanistes de Paris V:67-84.

1910 Villes Mortes de l’Amérique Centrale. Le Tour du Monde, tomo 15, Paris.

1911 Les Ruines de Nakcun, Journal de la Société des Américanistes de Paris VIII:5-22.

Quintana, Oscar, and Wolfgang Wurster

2002 Un nuevo plano del sitio Maya de Nakum, Peten, Guatemala. Beiträge Zur Allgemeinen und Vergleichenden Archäologie 22: 243-275. Mainz.

Sabloff, Jeremy

1975 Ceramics, w: Excavations at Seibal, Department of Peten, Guatemala. Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, Memoirs of the Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, vol. 13, no. 2, red. G. Willey.

Sharer, Robert

1994 The Ancient Maya, piąte wydanie, Stanford University Press, Stanford, California.

Sharer Robert, Loa Traxler

2006 The Ancient Maya, szóste wydanie, Stanford University Press, Stanford, California.

Smith Robert

1955 Ceramic Sequence at Uaxactun, Guatemala, 2 vols., Publication 20, Middle American Research Institute, Tulane University, Nowy Orlean.

Stanton, Travis, David Freidel

2003 Ideological lock-in and the dynamics of Formative religions in Mesoamerica. Mayab 16: 5-14.

Taube, Karl

2004 Flower Mountain: Concepts of life, beauty, and paradise among the Classic Maya. RES 45: 69-98.

Tozzer, Alfred M.

1913 A Preliminary Study of the Prehistoric Ruins of Nakum, Guatemala. Memoirs of the Peabody Museum of American Archaeology and Ethnology, vol. V, no. 3, Harvard University, Cambridge.

Vogt, Evon Z., David Stuart

2005 Some Notes on Ritual Caves among the Ancient and Modern Maya. In the Maw of the Earth Monster: Mesoamerican Ritual Cave Use, pod red. James E. Brady, Keith M. Prufer, pp. 155-222. Austin: University of Texas Press.

Willey, Gordon

1990 Excavations at Seibal, Department of Peten, Guatemala: General summary and conclusions. Memoirs of the Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, vol. 17, no. 4. Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge, MA.

Źrałka, Jarosław

2008 Terminal Classic Occupation in the Maya Sites Located in the Area of Triangulo Park, Peten, Guatemala, Prace Archeologiczne 62. Jagiellonian University Press, Kraków.

Źrałka Jarosław, Bernard Hermes

2012 Great Development in Troubled Times: The Terminal Classic at the Maya site of Nakum, Peten, Guatemala. Ancient Mesoamerica 23(2012): 161-187, Cambridge University Press.

Źrałka, Jarosław, Wiesław Koszkul

2010 New discoveries about the ancient Maya: Excavations at Nakum, Guatemala. Expedition 52(2): 21-32, University of Pennsylvania Museum.

Źrałka, Jarosław, Wiesław Koszkul, Simon Martin, Bernard Hermes

2011 In the path of the Maize God: a royal tomb at Nakum, Peten, Guatemala. Antiquity 85(3): 890-908.

Źrałka, Jarosław, Wiesław Koszkul, Bernard Hermes

2012 Nakum y su importancia en el mundo maya: resultados de los trabajos realizados por el Proyecto Arqueológico Nakum entre 2006 y 2011. Contributions in New World Archaeology 3: 9-47.

Ilustracje:

Trójwymiarowa wizualizacja Północnego Sektora Nakum z lokalizacją Piramidy X i przyległych platform (wg Michał Sip).
Trójwymiarowa rekonstrukcja Piramidy X w jej ostatnim stadium architektonicznym (góra) wraz z przekrojem przez jej świątynię (dół). Rysunek na dole ukazuje trzy główne komnaty tej budowli (W- Komnata Wschodnia, C – Komnata Centralna, Z – Komnata Zachodnia; A- lokalizacja Grobu nr 4; B – Grób nr 5; wg Anna Kaseja, Politechnika Krakowska)
Widok na wnętrze Komnaty Centralnej wraz z lokalizacją Grobów nr 4 i 5 oraz Ofiary nr 15. Fot. Jarosław Źrałka
Plan Grobu nr 5 wraz z fotografiami zabytków znalezionych w jego wnętrzu (rys. Kamil Karski, fot. Robert Słaboński).
Antropolog Varinia Matute w trakcie analizy szkieletu dziecka z Depozytu ofiarnego nr 15 (fot. Jarosław Źrałka).
Kadzielnica z przedstawieniem majańskiego boga słońca odkryta we Wschodniej Komnacie Piramidy X (fot. Robert Słaboński).
Wygląd typowego zespołu typu Grupa E na podstawie kompleksu w Uaxactun (za Sharer 1994: fig. 4.27).
Widok na Piramidę X w trakcie badań archeologicznych. U podstawy piramidy widoczne są dwa tunele (fot. Jarosław Źrałka).
Wnętrze jednego z tuneli wykonanych u podstawy Piramidy X z widocznymi schodami starszej budowli (Budowla X Sub-1). Fot. Robert Słaboński.
Figurki ze środkowego okresu preklasycznego odkryte we wnętrzu starszej fazy Piramidy X (Budowli X Sub-1). Fot. Robert Słaboński.
Eksploracja Grobu nr 7 odkrytego u podstawy Piramidy X (fot. Jarosław Źrałka).
Badania na terenie boiska do gry w piłkę przylegającego od strony południowej do Piramidy X (fot. Robert Słaboński).
Zdjęcie i wstępny rysunek przedstawiający stelę odkrytą w południowo-zachodnim narożniku Północnego Placu w Nakum (stan po konserwacji). Rys. Christophe Helmke, fot. Jarosław Źrałka.
Fragment polichromowanego naczynia pokrytego inskrypcją z zachowanym glifem emblematem Tikal (fot. Wiesław Koszkul).
Stela odkryta w centralnej części Północnego Placu Nakum. Rys. Simon Martin.
Ewolucja architektoniczna Piramid 14 i 15 z Nakum od końca okresu preklasycznego do końca okresu klasycznego; ok. I-X w. n.e. (wg Breitner González i Telma Tobar).
Fryz zdobiący zachodnią fasadę Edificio de los Frizos w Nakum (rys. Katarzyna Radnicka).
Rekonstrukcja wyglądu początkowego odcinka kanału z widoczną repliką świętej góry (wg Breitner González).
Pomiary na terenie Patia 1 z zastosowaniem urządzenia elektrooporowego (fot. Wiesław Koszkul)
Ogólny widok na Piramidę U (fot. Robert Słaboński).

Projekt Archeologiczny Nakum