BADANIA W SEKTORZE PÓŁNOCNYM
Gliniane głowy bóstw Majów: Badania w północnej części Nakum
Kilkuletnie prace polskiego projektu prowadzono zarówno w północnym, dotąd nie przebadanym sektorze stanowiska, jak i również na obszarze rozciągającym się w obrębie najważniejszego dziedzińca Akropolu (Sektor Południowy), zwanego Patiem 1. Prace archeologiczne prowadzone w północnej części ruin skupiły się przede wszystkim na badaniach w obrębie niewielkiej piramidy zwanej Budowlą 99, na szczycie której odkryto pozostałości trzech budynków. W ich obrębie odnaleziono wiele naczyń, całych lub fragmentarycznie zachowanych siekier, ostrzy do włóczni, figurek i innych zabytków. Badania pokazały, że wspomniane budynki są datowane na schyłkowy okres klasyczny (ok. IX-X w. n.e.), a więc na czasy, które z jednej strony charakteryzują się gwałtownym upadkiem wielu miast Majów leżących na nizinach południowo-wschodniego Meksyku, północnej i środkowej Gwatemali, Belize i zachodniego Hondurasu; zaś z drugiej- wielkim rozkwitem Nakum. Rozwój ośrodka w tym trudnym dla kultury Majów okresie może być związany z korzystną lokalizacją stanowiska nad brzegiem rzeki Holmul, która była wówczas jednym z najważniejszych źródeł wody oraz kluczowym traktem komunikacyjnym na południowych nizinach Majów. W roku 2007 na szczycie Piramidy 99 został otwarty wykop sondażowy w formie szybu mierzący 2×2 m, sięgający do podstawy tej struktury. Wykop ten przyniósł spektakularne odkrycie dwóch depozytów ofiarnych(tzw. ofiary nr 8 i 9) na głębokości blisko 7 m poniżej szczytu budowli. Wspomniane depozyty zawierały m.in. unikatowe znalezisko w skali ziem Majów: dziewięć glinianych głów, a także ozdoby z jadeitu (dwie przedstawiające główki małp), ceramiczne dyski, zawieszki z ludzkich kości oraz cylindryczną tubę z dwoma wiekami (najprawdopodobniej pełniącą funkcję bębna lub ula). Na szczególną uwagę zasługują gliniane głowy, które przedstawiają najprawdopodobniej bóstwa podziemnego świata Majów. Obok tego w jednym z depozytów (nr 9) znajdował się rytualnie przełamany kolec płaszczki o ostrych, ząbkowanych krawędziach, który był używany przez Majów do rytualnego upuszczania krwi. Bardzo możliwe, że złożeniu wspomnianego depozytu towarzyszyło rytualne upuszczenie krwi dokonane przez kapłana lub władcę. Co ciekawe, oba depozyty ofiarne nie są datowane na okres klasyczny – złoty wiek rozwoju kultury Majów, ale na tzw. późny okres preklasyczny, kiedy dopiero następowało powolne formowanie się zrębów tej cywilizacji (ok. 300 p.n.e.-250 n.e.). Depozyty usytuowano na osi głównych schodów starej budowli znajdującej się pod Piramidą 99. Przynajmniej jeden z nich został umieszczony jako ofiara zakładzinową tuż przed konstrukcją Piramidy 99.
BADANIA W SEKTORZE POŁUDNIOWYM
Badania Piramidy 15 i odkrycie królewskiego grobowca Majów
Badania polskich archeologów w południowej części Nakum, skupiają się w rejonie Patio 1, będącego największym dziedzińcem wchodzącym w skład rozległego kompleksu, zwanego Akropolem. W trakcie wcześniejszych badań gwatemalskiego Projektu Triángulo przebadane zostały wszystkie budowle otaczające Patio 1 z wyjątkiem dwóch niewielkich piramid (zwanych przez archeologów Piramidami nr 14 i 15), które były mocno zniszczone i niemal całkowicie porośnięte przez dżunglę. Jednego z najbardziej spektakularnych odkryć dokonano w sezonie 2006 w zlokalizowanej po wschodniej stronie Patia 1 Piramidzie nr 15 mającej ok. 12 m wysokości. Badania w tym miejscu przeprowadzono w celu weryfikacji hipotezy zakładającej, że piramida ta może skrywać królewski pochówek. Na niektórych stanowiskach, groby wysokich dostojników i władców, lokalizowano we wnętrzu piramid usytuowanych właśnie po wschodniej stronie placów, ponieważ w wierzeniach Majów, był to kierunek wiązany z odradzającym się słońcem i ze zmartwychwstaniem. Okazało się, że hipoteza ta była trafna. W trakcie badań prowadzonych na szczycie Piramidy 15 polscy badacze natrafili na ogromnych rozmiarów grobowiec królewski. Pierwsze kamienne płyty, przykrywające komorę grobową, zostały uniesione w nocy z 6 na 7 czerwca 2006 r. Oczom archeologów ukazały się naczynia, pozostałości szkieletu i setki jadeitowych ozdób, wśród których wielkością i bogactwem wyróżniał się zwłaszcza pektorał. Jadeit był najwyżej cenionym przez Majów minerałem, przez badaczy nazywanym często „złotem Majów”. Znaleziska te potwierdziły, że grobowiec nie został wcześniej obrabowany, mimo tego, że w górnej części piramidy, po jej wschodniej stronie, znajdowały się dwa wkopy rabunkowe. Rabusie, niegdyś kopiący w tym miejscu, przerwali pracę zanim dotarli do grobowca. W czasie, kiedy stało się jasnym, iż natrafiono na grobowiec, do badaczy dotarły niepokojące wieści o dużej grupie rabusiów krążącej w dżungli wokół Nakum. Z tego powodu krakowscy archeolodzy zdecydowali się rozbić namiot na czubku piramidy, tuż przy wykopie, by pilnować znalezisk i wczesnym rankiem następnego dnia rozpocząć eksplorację. Grobowiec wyposażony był w kilka naczyń ceramicznych (w tym misę z przedstawieniem tańczącego boga kukurydzy – jedno z najważniejszych bóstw Majów) oraz ponad 460 paciorków z jadeitu i muszli, tworzących kilkanaście naszyjników i innych ozdób. Szczególnie interesująca jest mająca blisko 40 cm średnicy misa z przedstawieniem boga kukurydzy. Reprezentuje ona tzw. styl Tancerza z Tikal. Do tej pory, w trakcie regularnych prac archeologicznych prowadzonych na ziemiach Majów, odkryto tylko pięć innych naczyń w tym samym stylu. Ponad dwadzieścia podobnych naczyń pochodzi z działalności rabunkowej i nieznane jest dokładne miejsce ich odnalezienia. W okolicy klatki piersiowej zmarłego, poniżej bogatego wielorzędowego naszyjnika z jadeitu, znajdował się bezcenny, jadeitowy pektorał, z jednej strony pokryty rytym przedstawieniem twarzy mężczyzny, a z drugiej- serią hieroglifów. Jak wykazały analizy epigrafików, zwłaszcza Simona Martina z Muzeum Uniwersytetu Pensylwanii, pierwszy glif oznacza nazwę przedmiotu- „pektorał”, co jest bardzo ciekawe, gdyż znanych jest niewiele zabytków posiadających swoje indywidualne imię. Drugi i trzeci hieroglif funkcjonują razem, oznaczając nazwę ośrodka oraz tytuł królewski nieznanego wcześniej władcy, którego imię można z kolei odczytać jako Ixim Chan (czyt. iszim czan, „bóg kukurydzy-wąż”). Odkryty w Piramidzie nr 15 pochówek jest pierwszym grobowcem królewskim, na jaki natrafiono w Nakum i jednym z pierwszych, nie wyrabowanych grobowców królewskich odkrytych na obszarze całego Parku Triángulo. Odkrycie to należy do prawdziwej rzadkości, ponieważ przez dziesiątki lat wiele stanowisk tej kultury było systematycznie plądrowanych przez rabusiów w poszukiwaniu kosztowności. Grobowiec datowany jest na VII lub przełom VII i VIII wieku n.e., a więc na czasy bujnego rozkwitu cywilizacji Majów. Wiadomo jednak, że pektorał spoczywający na piersi zmarłego pochodzi z wczesnego okresu klasycznego (IV lub V wiek n.e.) i był przypuszczalnie przechowywany przez członków rodziny królewskiej jako ważna pamiątka rodowa. Najnowsze badania wskazują na to, że Grób nr 1 umieszczony został we wnętrzu jednej z dwóch komnat starszej świątyni, istniejącej na szczycie Piramidy nr 15. Osoba pochowana w grobowcu musiała być jednym z najważniejszych władców Nakum. Wskazuje na to nie tylko bogate wyposażenie grobowca i jego lokalizacja w obrębie piramidy, ale także fakt, iż w momencie pochowania zmarłego, tuż obok grobu, umieszczono kilka innych depozytów ofiarnych, pełniących zapewne funkcję darów dla zmarłego. Dwa z nich zostały odkryte w roku 2008 na dnie jednej z pobliskich komnat świątynnych. Jeden z depozytów składał się z dziewięciu krzemiennych ostrzy, z których przynajmniej cztery pomalowane były na niebiesko (ofiara nr 12). U Majów był to kolor szczególny, związanym z ofiarami – zanim uśmiercano jeńców przeznaczonych na ofiarę malowano ich właśnie na niebiesko. Nie jest więc wykluczone, że odkryte ostrza pełniły funkcję rytualną. Obok nich znajdowała się wielka misa, służąca najprawdopodobniej do przygotowywania tortillas (placków kukurydzianych). W jej wnętrzu znajdował się jadeitowy paciorek i szczątki skorpiona, a całość przykryto kolejnym, odwróconym do góry dnem, naczyniem. Już w roku 2006 polscy badacze zwrócili uwagę na to, że na posadzce grobowca królewskiego z Piramidy 15 znajdują się długie pęknięcia, które sugerowały obecność kolejnych pustych przestrzeni poniżej komnaty: grobowców lub depozytów ofiarnych. W celu dokładniejszego zbadania piramidy, badacze zdecydowali się wykonać w posadzce grobowca wykop w formie szybu ciągnącego się do samego dna tej budowli. Kilka metrów poniżej posadzki grobowca natrafiono na pozostałości pomieszczenia świątynnego (fragmenty ścian i wejście), pod którym odkryto kolejny grobowiec, tym razem ulokowany w krypcie (Grobowiec nr 2). W jego wnętrzu znajdował się szkielet dorosłej kobiety, której głowę wsadzono do dużej, malowanej misy, nakrytej od góry innym naczyniem. Pochówek jest datowany na ok. II-III w. n.e. (tzw. okres protoklasyczny, który do dziś jest jednym z najsłabiej poznanych okresów w historii Majów). Pochówek ten został zdeponowany w jednej z pierwszych faz budowlanych Piramidy nr 15. Malowane wazy, złożone w grobie, stanowią prawdziwe arcydzieło sztuki ceramicznej i są niezwykle rzadkim znaleziskiem. Lokalizacja wspomnianego grobowca oraz jego wyposażenie mogą wskazywać na to, że pochowana tu osoba należała do lokalnej rodziny królewskiej.
Stiukowy fryz, kanał i naczynie do picia kakao. Badania Piramidy 14
Badania polskich archeologów objęły również tzw. Budowlę 14- niewielką piramidę położoneą na południe od Piramidy nr 15. W roku 2007, w jej wnętrzu, na głębokości ok. 5 m poniżej jej szczytu, natrafiono na trzy sklepione komory. Dwie z nich stanowiły zapewne pomieszczenia pałacowe lub świątynne, trzecia zaś, najprawdopodobniej pełniła funkcje grobowe; przypuszczalnie znajdował się tutaj królewski grobowiec, bądź też komnata ta pełniła funkcje kaplicy grobowej, w której przechowywano zwłoki członków rodziny królewskiej zanim złożono je do właściwego grobu. Niestety, komora została wyrabowana, najprawdopodobniej jeszcze w czasach prekolumbijskich, jednak w jej wnętrzu udało nam się odkryć wiele fragmentów naczyń, ludzkie zęby i wymodelowane w stiuku fragmenty płaskorzeźb, zdobiących fasadę nieznanej budowli. Pod posadzką wspomnianej komnaty natrafiono także na częściowo zachowany fryz wykonany z wapiennej zaprawy, malowany na czerwono, czarno i różowo. Do dnia dzisiejszego zachował się do wysokości ok. 1 m. Widoczne są na nim nogi dwóch postaci (władców lub istot mitycznych – być może nawet Braci Bliźniaków znanych z księgi Popol Vuh) i wielkich rozmiarów łapy należące do monstrualnego bóstwa lub karła. Fryz datowany jest na okres protoklasyczny (ok. II-III w. n.e.) lub na początki tzw. wczesnego okresu klasycznego (IV-V w. n.e.). Jak wcześniej wspomniano, okres protoklasyczny jest jednym z najsłabiej poznanych epok w historii Majów. Badania w Nakum, w trakcie których natrafiono na pochówki, depozyty ofiarne oraz wspomniany fryz z okresu protoklasycznego, stwarzają szansę na lepsze poznanie tego odcinka czasu i ustalenie jego dokładnych ram chronologicznych. W roku 2008, na zachodniej i północnej ścianie Piramidy 14, dokonano kolejnych ważnych odkryć. Polscy archeolodzy natrafili tutaj na przemyślnie skonstruowany kanał na wodę, w formie kamiennej rynny. Być może, kanał ten odprowadzał wodę z górnych tarasów piramidy na zewnątrz tej budowli. Możliwe też, że miał funkcje rytualne. Należy podkreślić, iż jest to niezwykle rzadkie odkrycie, które nie ma żadnych analogii w kulturze Majów. Sposób konstrukcji kamiennej rynny wskazuje na to, że mogła być ona używana w trakcie specjalnie zaaranżowanych spektakli związanych z kultem wody, obserwowanych przez ludność zgromadzoną na pobliskim Patio 1. Z obszaru Piramidy 14 pochodzą także przepiękne znaleziska ceramiczne. Powierzchnię jednego z odkrytych tam naczyń zdobiły stylizowane hieroglify (tzw. pseudoglify), zaś na fragmentach innego, wymalowano auetntyczny tekst glificzny, którego analiza sugeruje, iż naczynie to służyło jednemu z władców lub najwyższych dostojników Nakum do picia kakao (kakaw) – napoju przeznaczonego wyłącznie dla przedstawicieli najwyższych elit.
Jarosław Źrałka, Wiesław Koszkul W latach 2006-2011 prace archeologiczne w Nakum były finansowane przez następujące instytucje: – Ministertwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (grant nr N109 022 32/1234) – Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies, Inc. (grant nr 06022) – Instytut Archeologii i Wydział Historyczny Uniwersytetu Jagiellońskiego – Krakowskie Zakłady Automatyki S.A. – Fundację Bratniak – Polsko-Amerykańskie Towarzystwo Etnograficzne w Atlantic City
no images were found