Historia badań archeologicznych w Nakum
Nakum jest jednym z ważniejszych ośrodków kultury Majów, położonym w północno-wschodniej Gwatemali na obszarze tzw. Parku Triangulo. Ruiny leżą w obrębie departamentu Petén, w odległości ok. 25 km w linii prostej od słynnego miasta Majów – Tikal. Nakum zostało odkryte w 1905 r. przez francuskiego badacza, hrabiego Maurice’a de Perigny, który przygotował pierwszy, schematyczny plan stanowiska. Następne ekspedycje prowadzone przez Alfreda Tozzera i Raymonda Merwina z Peabody Museum Uniwersytetu Harvarda zaowocowały dokładniejszym rozpoznaniem ruin i stworzeniem dokładnej mapy stanowiska oraz planów największych struktur. Następnie, w latach dwudziestych XX w. miasto kilkakrotnie odwiedzał Sylvanus Morley by zadokumentować płaskorzeźbione stele. Owocem jego wieloletnich badań na obszarze Petenu stała się monumentalna publikacja pt. „The Inscriptions of Peten”, zawierająca bogatą dokumentacją, na którą składały się fotografie, rysunki i opisy stel oraz ołtarzy. Kolejnym badaczem, który zainteresował się Nakum był dopiero Nicholas Hellmuth, który na początku lat siedemdziesiątych dwukrotnie odwiedził to miejsce. Rezultatem jego wizyt było przygotowanie nowego, zaktualizowanego planu oraz dwóch publikacji, z których jedna stanowi raport wręczony Gwatemalskiemu Instytutowi Antropologii i Historii (IDAEH).
Pierwsze prace konserwatorskie, przy kilku najważniejszych strukturach w centrum Nakum, rozpoczęły się w 1989 roku, z inicjatywy Instytutu Antropologii i Historii Gwatemali (IDAEH), zaś od 1994 roku prowadzone były regularne badania wykopaliskowe w ramach Projektu Triángulo. Prace te były kierowane najpierw przez Bernarda Hermesa, a od roku 2002 przez archeolog Zoilę Calderón i skupiały się głównie na wykopaliskach oraz odrestaurowaniu największych kompleksów budowlanych położonych w ścisłym centrum miasta (rejon Akropolu oraz Centralnego i Wschodniego Placu). Obok tego w latach 1999-2003 dzięki zaangażowaniu polskich badaczy (Justyna Olko z Uniwersytetu Warszawskiego oraz Jarosław Źrałka z Uniwersytetu Jagiellońskiego) dokonano badań na peryferiach Nakum oraz dokumentacji prekolumbijskich graffiti pokrywających ściany pałaców i świątyń położonych w centrum ruin. Badania Projektu Triángulo w Nakum zakończyły się w roku 2008. Od tego momentu nowy dyrektor Projektu: Vilma Fialko postanowiła skupić wysiłki badawcze na pracach archeologicznych w pobliskim mieście Majów o nazwie Naranjo. W ostatnich latach nazwa gwatemalskiego projektu uległa także zmianie z Proyecto Triángulo na DECORSIAP (Departamento de Conservación y Rescate de Sitios Arqueológicos Prehispánicos) co związane było m.in. z rozszerzeniem działalności badawczej na obszary wykraczające poza teren Parku Triángulo.
Początki polskich badań w Nakum
Jak wcześniej wspomniano, historia zaangażowania polskiej strony w badania w rejonie gwatemalskiego Parku Triángulo sięga 1999 roku, kiedy to dwójka polskich studentów (Justyna Olko z Uniwersytetu Warszawskiego oraz Jarosław Źrałka z Uniwersytetu Jagiellońskiego) dzięki pomocy prof. Mariusza Ziółkowskiego, szefa ówczesnej Andyjskiej Misji Archeologicznej (obecnie Ośrodek Badań Prekolumbijskich) została przyjęta do grona członków Projektu Triángulo. Polscy studenci brali udział w badaniach na takich stanowiskach jak Nakum, Yaxha czy Naranjito, zajmując się m.in. dokumentacją prekolumbijskich graffiti i uczestnicząc w pracach archeologicznych realizowanych we wspomnianych ośrodkach. W 2004 roku do grupy tej dołączył Wiesław Koszkul – doktorant z Uniwersytetu Jagiellońskiego, który wcześniej uczestniczył w badaniach na stanowiskach kultury Majów położonych w Belize. W roku 2004 pojawiły się informacje mówiące o tym, że badania w Nakum powoli dobiegają końca, ponadto od roku 2002 badania w coraz większym stopniu skupione były na pracach restauracyjnych, a nie archeologicznych. Czynniki te sprawiły, że w roku 2005 Jarosław Źrałka i Wiesław Koszkul postanowili zwrócić się do miejscowego rządu o uzyskanie pozwolenia na prowadzenie samodzielnych badań w Nakum. Polscy archeolodzy otrzymali zgodę i rok później rozpoczęto realizację nowego projektu, który przyjął nazwę Projektu Archeologicznego Nakum. W czasie pięciu sezonów badawczych, które dotychczas zrealizowano, na stanowisku pracowali specjaliści reprezentujący różne dyscypliny naukowe (archeolodzy, antropolodzy i konserwatorzy) z Polski i Gwatemali, wspierani przez blisko dwudziestu studentów z obu tych krajów. Zanim jednak polscy badacze mogli wbić w ziemię pierwszą łopatę czekało ich sporo pracy związanej ze zorganizowaniem bazy archeologicznej w dżungli, zlokalizowanej tuż obok ruin Majów. W roku 2006 ze skromnych środków finansowych zbudowano chatę przykrytą dachem z palmowych liści, która pełniła funkcję kuchni i laboratorium archeologicznego, w którym dokonuje się rekonstrukcji i dokumentacji zabytków odnalezionych w trakcie wykopalisk. Tuż obok postawiono prowizoryczny prysznic. Materiał, z którego wykonano krzesła, ławki i półki pozyskano z drzew ściętych w dżungli oraz z desek zakupionych w miejscowości Santa Elena, odległej od Nakum o ponad 80 km. Z takiej samej odległości należało dowozić żywność i wodę. Zdarzało się jednak, że w trakcie pory deszczowej wynajęty przez nas samochód nie mógł dotrzeć na stanowisko i mimo napędu na cztery koła, grzązł w błotnistej drodze. Czasem potrzebna była pomoc, która przemierzając dystans nawet kilkunastu kilometrów, do miejsca gdzie utknął samochód, wyciągała go z błota lub wody za pomocą lin. Pod względem warunków klimatycznych, najbardziej tragiczny dla polskich archeologów był sezon 2008 (maj-czerwiec). Na skutek ulewnych deszczy poziom rzeki Holmul, nad którą leży Nakum, podniósł się gwałtownie o blisko 2 m, w efekcie czego okoliczne tereny zostały zalane. Badacze byli zmuszeni ewakuować się z Nakum, niemal z całym sprzętem. Blisko 30 osób przeciągało samochód przez rzekę Holmul z obawy, by nie porwał go rwący nurt. Mimo tych wysiłków auto trzeba było pozostawić w dżungli, ponieważ jeden z odcinków drogi był zalany do tego stopnia, iż nie było możliwości dalszego holowania wozu. Następnie czekał nas wielogodzinny marsz przez zalaną dżunglę do pobliskiego stanowiska Yaxha, skąd już bez trudności można było dostać się do „cywilizacji”.
Jarosław Źrałka, Wiesław Koszkul
Rekonstrukcja Południowej Części Nakum w okresie Schyłkowego Klasyku (Breitner Gonzalez i Thelma Tobar)